MAKSYMILIAN STRASZ - ARCHITEKT, FOTOGRAF, AUTOR MAP OKRĘGÓW GÓRNICZYCH KRÓLESTWA POLSKIEGO

Powstanie Królestwa Polskiego oraz rozwój rządowego górnictwa i hutnictwa dało możliwość zatrudnienia szeregu wykształconych specjalistów. którzy podejmowali się po raz pierwszy wielu zadań, w tym także i opracowania pierwszych gospodarczych map okręgów górniczych: Wschodniego – obejmującego rejon Gór Świętokrzyskich oraz Zachodniego – mieszczącego się w południowo-zachodnim krańcu Królestwa Polskiego, ograniczonym granicami państwowymi z Prusami i Austrią[1]. Jednym z takich specjalistów był zapewne Maksymilian Strasz (1804-1885), architekt, inżynier budownictwa, człowiek o wielostronnych zainteresowaniach i entuzjasta nowości technicznych.

Maksymilian [Maxymilian] Edward Andrzej Strasz[2] urodził się 10 października 1804 r. w Ojrzanowie, pow. błoński[3]. Pochodził z zubożałej szlachty mazowieckiej. Początkowe wykształcenie odebrał w Warszawie i mimo, że nie skończył szkoły średniej, rozpoczął naukę w Szkole Inżynierii Cywilnej (od 1823 r. Instytut Inżynierii Cywilnej). W tym okresie pracował także nad planami obejmującymi rzekę Wisłę wraz z miejscowościami nad nią się znajdującymi[4]. Równocześnie (od 7 listopada 1820 r.) studiował jako „elew miernictwa” Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji na Wydziale Sztuk Pięknych i Miernictwa Uniwersytetu Warszawskiego[5].

W 1827 r. Strasz ukończył Instytut Inżynierii Cywilnej ze stopniem celującym, a w 1828 r. otrzymał patent geometry. W dniu 2 marca 1830 r. zdał egzamin z inżynierii cywilnej i otrzymał stopień inżyniera[6]. Bezskutecznie starał się o wyjazd w celu podniesienia swej wiedzy technicznej za granicę na studia na koszt państwa. Wyjazd taki nie doszedł do skutku. Za własne pieniądze w sierpniu 1830 r. wyjechał do Niemiec, Holandii i Anglii. Zinteresował się wtedy różnego rodzaju nowinkami technicznymi, takimi jak fotografia, kolej żelazna, żegluga morska[7]. Powrócił do kraju już po wybuchu powstania listopadowego. 20 maja 1831 r. został mianowany konduktorem w Kwatermistrzostwie Głównym Wojska Polskiego[8].

Udział w powstaniu nie przeszkodził Straszowi w dalszej karierze. W 1833 r. otrzymał urząd zastępcy inżyniera w Komisji Województwa Augustowskiego i zamieszkał w Augustowie. W roku nastepnym awansował na stanowisko inżyniera[9]. W sierpniu 1837 r. Maksymilian Strasz otrzymał nominację na stanowisko inżyniera guberni krakowskiej (od 1841 r. gubernii kieleckiej) z siedzibą w Kielcach. W ramach swoich obowiązków nadzorował utrzymanie i budowę dróg lądowych i wodnych. Poza tym był autorem niezrealizowanych projektów budowy w Kielcach nowego gmachu Urzędu Gubernialnego[10] oraz nowej siedziby Dyrekcji Szczegółowej Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Kontynuował prace przy budowie szpitala św. Aleksandra (1838-1843) i urządzaniu parku miejskiego. Zaprojektował i wybudował w 1840 r. własny jednopiętrowy dom rodzinny z oficyną, stajniami i wozowniami przy ulicy Krakowskiej (obecnie róg ulicy Dużej i Czerwonego Krzyża)[11]. W 1844 r. Strasz, wraz z rodziną (żona Anna ze Szczurowskich, 1.v. Kożuchowska i dzieci żony z pierwszego małżeństwa: Anna Kazimiera oraz Jan Nepomucen) opuścił Kielce przenosząc się do Warszawy na stanowisko naczelnika Sekcji Budowniczej w Wydziale Górnictwa Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu[12].

Zainteresowania Maksymiliana Strasza były różnorodne i wykraczały zdecydowanie poza jego wykształcenie. Największą sławę przyniosła mu zapewne fotografia. Wiele jego pomysłów i doświadczeń dotyczących tego nowego wynalazku miało miejsce podczas pracy w kieleckim gubernatorstwie. Już w czasie pobytu w Londynie w 1830 r. Strasz miał pierwszy kontakt z papierowymi negatywami wykonanymi metodą Talbota[13]. Po powrocie do kraju jego zainteresowania nowym wynalazkiem nie osłabły. Otrzymywał bogatą korespondencję, jak i szereg czasopism omawiających prace badawcze Talbota. Pozwoliło mu to na opublikowanie już 13 lipca 1839 r. pierwszego w Polsce artykułu o fotografii[14]. Nosił on zagadkowy jak na tamte czasy tytuł: „Sposób przenoszenia na papier przedmiotów za pomocą kamery obscury przez wpływ samego światła” i dotyczył wynalazku Talbota oraz dalszych pionierskich badań we Francji nad tzw. dagerotypem, opracowywanym przez Louisa Daguerre’a. Efektem tych prac było wykonanie także przez Strasza, jeszcze w lipcu 1839 r., pierwszych zdjęć (niestety nie zachowanych) metodą Talbota, które przesłał do redakcji „Gazety Codziennej”, wydawcy czasopisma „Wiadomości Handlowych i Przemysłowych”[15]:

„Przekonawszy się na własnem doświadczeniu z jaką dokładnością przedmioty sposobem dopiero opisanym mają być na papier przenoszone, komunikuję lubownikom sztuk pięknych ten pana Talbota Anglika wynalazek, który zasługuje jeszcze na dalsze badania dopóki odkrycie pana Daguerre’a ogłoszonem nie zostanie”.

 

Należy zaznaczyć, że wynalazek Daguerre’a zakupiła w imieniu rządu Francji Akademia Francuska w Paryżu i w dniu 19 sierpnia 1839 r. oficjalnie go zaprezentowała i „udostępnieniła społeczeństwu”. We wrześniu tego roku pojawiła się także książka, opisująca wynalazek i sposób posługiwania się nim. Broszura zawierała bardzo szczegółowe wskazówki, niezbędne przy wykonywaniu dagerotypów[16]. Sam Strasz entuzjastycznie opisywał, w dniu 26 października 1839 r., patent[17]:

 

„Do tak świetnych odkryć, które w tak zadziwiający sposób wiek nasz odznaczają, należy niedawno ogłoszony wynalazek p. Daguerre. Człowiek ten przez całe życie oddany optyce i chemii, ułożoną przez siebie  dioramą zachwycał publicznośc w Paryżu. Obrazy przez niego przedstawiane za pomocą światła w róznych kolorach i z wielką sztuką wprowadzonego, stanowiły ułudę, tworząc widoki świata w poruszeniach i ze wszystkiemi zjawiskami życia. Teraz przez ciągłą pracę, doszedł do nowej tajemnicy chemicznej i z jej pomocą w oczach ludzi, w jedenej prawie chwilii, tworzy dzieło, które bardziej cudem nazwaćby można”.

 

Równie szeroko komentował i oceniał cechy nowego wynalazku[18]:

 

„…metaliczne lśnienie i w gruncie rzeczy odwrócony układ walorów obrazu (czego można było uniknąć oglądając dagerotyp nie na wprost lecz z boku), ostrość największa w centrum i zmniejszająca się ku brzegom płytki [...] oraz różna dla przedmiotów usytuowanych blisko i daleko, wreszcie niemożność fotografowania obiektów ruchomych”.

 

To powodowało, że fotografia według Strasza nadawała się:

 

„….dla podróżujących nie mających dość czasu wolnego do zdjęcia widoków z natury, a zwłaszcza takich którzy nie posiadają sztuki rysowania, nawet pomocniczemi narzędziami jakimi są kamera ciemna, kamera lucida, dyograf itd. Dagerotyp jest nieocenionym środkiem zebrania pamiątek podróży, a mianowicie w przedmiocie budownictwa i rzeźby”.

 

Maksymilian Strasz był także autorem pierwszego podręcznika fotografii[19]. Uwieńczeniem prac badawczych były kolejne książki (prawdopodobnie będące kontynuacją pierwszego studium) wydane w następnych latach[20]. Podczas pobytu w Warszawie Maksymilian Strasz pracował do 1854 r. w Sekcji Budowniczej w Wydziale Górnictwa do 1854 r. Przed objęciem, równocześnie, funkcji zarządzającego Fabryką Machin na Solcu (w Warszawie), przebywał na koszt Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu za granicą (Anglia, Francja), w celu zapoznania się z nowymi metodami fryszowania żelaza[21]. W związku z połączeniem w 1858 r. Sekcji Budowniczej z Sekcją Techniczną, Maksymilian Strasz przeszedł na emeryturę (1859 r.). Zmarł w zapomnieniu, po długiej chorobie, 21 kwietnia 1885 r. w Warszawie, a został pochowany (24 kwietnia) na cmentarzu Powązkowskim[22].

 

W czasie swojej pracy w Wydziale Górnictwa Strasz opracował mapy okręgów przemysłowych: Karta położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręg Wschodni i Karta ogólna położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręgu Zachodnim z oznaczeniem utworów powierzchni ziemi w przybliżeniu[23]. Niestety nie zachowały się opisy czy też informacje dotyczące przygotowywania map, jak również informacje związane np. z nakładem wydawnictwa[24]. Należy zaznaczyć, że mapa Okręgu Zachodniego jest sygnowana przez Maksymiliana Strasza. Natomiast mapa Okręgu Wschodniego nie posiada, niestety, żadnej informacji o autorze. Przypuszczamy, że wymienione mapy były wykonane przez jednego autora. Potwierdza to zarówno jednolitość tematyczna, zapewne unifikowana wymogami Wydziału Górnictwa, jak i podobna skala (około 1:126000). Strasz w czasie swojej pracy w Sekcji Sekcji Budowniczej w Wydziale Górnictwa Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu zapewne zajmował się opracowywaniem map. Dowodem może być, między innymi, zachowane opracowanie archiwalne Rachunek zasad podanych przez...[25]. Praca nad mapami oraz ich przygotowanie do druku zapewne trwały kilka lat i nie mogły się obejść bez gruntownej znajomości zasad wykonywania pomiarów, opracowywania map, jak i znajomości terenu prezentowanego na nich terenu[26].

Mapa Okręgu Wschodniego została szczegółowo dopracowana, zarówno pod względem elementów topografii, jak i samej treści górniczej i hutniczej. Naniesione zostały zakłady przemysłowe, zasięgi występowania lasów. Jest to niewątpliwie zasługa dobrej znajomości terenu Gór Świętokrzyskich. Pozwoliło mu to zapewne na dopracowanie treści i umieszczenie wszystkich wymaganych przez Wydział Górnictwa informacji. Natomiast na mapie Okręgu Zachodniego treść geologiczna, została przedstawiona w dużym uproszczeniu i jest w sumie opracowaniem niedokończonym[27]. Mimo wielu niedociągnięć natury technicznej, bezwarunkowo należy stwierdzić, że mapy okręgów górniczych Królestwa Polskiego są pierwszym całościowym obrazem kartograficznym obszarów przemysłowych, przedstawiającym zarówno występujące tu złoża surowców mineralnych, jak i położenie i wzajemne stosunki poszczególnych zakładów przemysłowych.

Rozwój przemysłu górniczego i hutniczego Królestwa Polskiego był możliwy tylko dzięki opiece rządu, podobnie, jak to miało miejsce w innych krajach europejskich. Te warunki pogarszały się od czasu likwidacji zarządu Banku Polskiego. Utrata odrębności Królestwa Polskiego, po powstaniu styczniowym, zbiegła się z ostatecznym upadkiem rządowych zakładów górniczych i hutniczych. Wydzielenie, w pierwszej połowie XIX w., poszczególnych okręgów przemysłowych szło w parze z rzeczywistym procesem powstawania wyspecjalizowanego przemysłu. Dokumentacje kartograficzne okręgow przemysłowych, w tym i mapy autorstwa Maksymiliana Strasza, były niezbędne do planowania i rozwijania polityki gospodarczej kraju. Niestety, rola i znaczenie wielu osób na tym polu nie jest dostrzegana i odpowiednio doceniana[28].